شهر تاریخی کازرون در شرق استان فارس قرار دارد و از کهن‌ترین شهرهای سرزمین ایران است. تاریخ احداث کازرون، به دوره ساسانی باز می‌گردد. قرار گرفتن این شهر، در منطقه‌ای خوش آب و هوا و در مهم ترین کانون مذهبی و سیاسی دوره ساسانی، باعث رونق فراوان آن شد. بر اساس مستندات تاریخی، کازرون توسط شاپور یکم، پادشاه مقتدر ساسانی، بنا نهاده شد. او تثبیت کننده اقتدار ساسانیان در ایران بود. در زمان شاپور یکم، رومیان از ایران شکست سختی خوردند که نقش‌برجسته مشهور «نقش رستم»، یادگار همین پیروزی تاریخی است. شاپور یکم، پس از صدور فرمان احداث شهری در حدود فعلی کازرون، نام «بیشاپور» را برای آن برگزید و آن را مبدل به پایتخت زمستانی خود کرد. اما این نام، در طول تاریخ، دستخوش تغییرات فراوانی شد.

پس از ورود اسلام به ایران، کازرون که یکی از مراکز عمده تجمع و زندگی موبدان زرتشتی بود، از رونق افتاد. در منطقه فعلی، سه روستای «نورد»، «دوریس» و «راهبان» به وجود آمد که مورخان مسلمان، نام «بلد العتیق» را برای معرفی آنها به کار برده اند و مردمی که زمانی در «بیشاپور» ساکن بودند، به تدریج به آبادی‌های جدید کوچ کردند.چند قرن بعد، کازرون به مرکز صنعتی بافت پارچه‌ تبدیل شد و این صنعت، در دوره دیلمیان به اوج شکوفایی و رونق رسید.

در آن زمان 12 هزار «گازُر» یا شوینده پارچه، در این مکان فعالیت داشتند. به همین علت، برخی از مورخان معتقدند که نام جدید شهر، یعنی کازرون، از واژه «گازران» یا «گازُر» گرفته شده‌است. کازرون، افزون بر آثار تاریخی پرشمارش، سرشار از مناظر زیبای طبیعی است و این برای گردشگرانی که قصد بازدید از کازرون را دارند، یک فرصت مغتنم به شمار می‌آید. دریاچه آب شیرین «پریشان» در نزدیکی کازرون، یکی از جذاب‌ترین و زیباترین مناظر طبیعی ایران است که دیدارش، باعث انبساط خاطر و آرامش بینندگان می‌شود. در ادامه، به معرفی تعدادی از آثار تاریخی کازرون می پردازیم.

ویرانه‌های «بیشاپور»

بقایای شهر باستانی «بیشاپور»، در 15 کیلومتری شمال شهر کازرون قرار دارد. این بناها، در سال 266 میلادی، با دستور شاپور یکم ساخته شده‌است. «بیشاپور» بر سر راه تخت‌جمشید به تیسفون قرار گرفته بود. این راه، به جاده شاهی، مشهور و از دوره هخامنشیان تا پایان دوره ساسانی، به عنوان یکی از مسیرهای راهبردی کشور مطرح بوده است. ظاهراً شاپور یکم، پس از پیروزی بر «والریانوس»، امپراتور روم و اسیر کردن وی، فرمان احداث این شهر را صادر کرد. رودخانه‌ای موسوم به رودخانه «شاپور»، از کنار شهر عبور می‌کند و ظاهراً منبع تهیه آب شهر بوده‌است. مکان احداث شهر، به دره «چوگان» شهرت دارد و گردشگران پس از ورود به آن، با مجموعه‌ای نفیس از آثار باستانی متعلق به دوره ساسانی روبه رو خواهند شد. با آن‌که بسیاری از بناهای شهر «بیشاپور»، دست‌کم تا اوایل قرن 19 میلادی، برپا بوده است و سیاحان اروپایی از آن طرح‌هایی کشیده‌اند، اما امروزه، دیگر از شکوه و عظمت آن، اثری باقی نیست. باید گفت که متأسفانه، اقدامی جدی برای حفاظت از بقایای شهر «بیشاپور» انجام نشده است و از بناهای فاخر این شهر، که روزگاری چشم رهگذران را خیره می‌کرد و سند عظمت معماری و صنعت ایرانی بود، چیز زیادی برجا نمانده‌است.

ایوان‌های موزاییک «بیشاپور»

ایوان‌های موزاییک «بیشاپور»، یکی از شاهکارهای منحصر به فرد هنر ایرانی در دوره ساسانی است. این ایوان‌های موزاییک، مشتمل بر تصاویر مختلفی از افراد،گل و گیاه است که به سبک موزاییک‌های رومی، طراحی و ساخته شده‌است. ظاهراً ایوان‌های موزاییک، بخشی از کاخ اختصاصی شاپور یکم و حرمسرای وی بوده است. ایوان‌ها، دارای طاق‌های هلالی، تزئینات گچبری و رنگ‌آمیزی است. کف آنها، با موزاییک‌های زیبا و منقّش به تصاویر طبیعی، فرش شده است. ستون‌های جانبی ایوان‌ها، دارای گچبری‌های چشم‌نوازی است که هنرمندان ایرانی و شاید رومی، روی آنها را با رنگ‌های سرخ، سیاه و آبی، تزئین کرده‌اند.

غار شاپور

در فاصله 4 کیلومتری شهر باستانی «بیشاپور» و در ارتفاع 800 متری از سطح زمین، غار  زیبای «شاپور» قرار دارد. وجه تسمیه این غار، قرار داشتن مجسمه‌ای منحصر به فرد از شاپور یکم ساسانی در آن است. ظاهراً در زمان رونق بیشاپور، سراسر این غار را با گچبری‌های زیبا و چشم‌نواز پوشانده بودند و مجسمه شاپور، در وسط آن قرار گرفته بود. امروزه، تنها می‌توان بخش‌های کوچکی از آن گچبری‌های هنرمندانه و پیکره ناقص شاپور یکم را در غار مشاهده کرد. برای رسیدن به غار شاپور، باید از 230 پله‌ای که در دامنه کوه تعبیه شده است، بالا رفت. شاید همین دشواری در امکان دسترسی به غار، باعث باقی ماندن مجسمه و مصون ماندن آن از تاراج سارقان میراث فرهنگی ایران شده است. مجسمه موجود در غار شاپور، تنها مجسمه سنگی از این نوع، محسوب می‌شود که از دوره تاریخی پیش از اسلام در ایران، باقی مانده است.

قلعه دختر

روی ارتفاعات مشرف بر ضلع شمالی شهر بیشاپور، آثار قلعه‌ای مستحکم وجود دارد. این قلعه، که به «قلعه دختر» معروف است، برج‌های مستحکمی دارد و به نظر می‌رسد، پادگان کوچکی برای حفاظت از شهر بوده است. این قلعه، دارای یک راهروی ورودی است که در طول آن، چند برج ساخته شده و ورود به قلعه را برای مهاجمان، سخت کرده است. در ضلع شرقی قلعه، که بر بستری از سنگ و صخره قرار دارد، بقایای ستون‌هایی از سنگ و گچ دیده می‌شود که نشان‌دهنده ساخت و ساز طبقات متعدد است. به نظر می‌رسد در این بخش از قلعه، پایه‌های بلندی تعبیه کرده و بر فراز آن، اتاق‌های متعددی برای استفاده‌های مختلف، ساخته بودند. هرچند از آن بنای مُعظَم، امروزه چیز زیادی باقی نمانده‌است و بازدیدکنندگان باید به مشاهده بقایای جزئی آن، اکتفا کنند.

کاخ «به والرین»

کاخ «به والرین» یا کاخ «والریانوس»، یکی از بناهای مهم شهر تاریخی «بیشاپور» در کازرون است. این بنا در ضلع شمالی ارگ شاهی قرار دارد و تاکنون، مطالعات باستان شناسی دقیقی روی آن انجام نشده است. «رومن گیرشمن»، باستان شناس معروف، مدعی بود که این کاخ، محل نگهداری «والرین»، امپراتور مغلوب روم بوده است، اما ظاهراً، این مسئله از حد ادعا فراتر نمی‌رود و هنوز، کاربری دقیق این کاخ مشخص نشده است. ساختمان کاخ «به والرین» در فاصله 150 متری تالار تشریفات کاخ اصلی شاپور یکم قرار دارد و جداره داخلی آن را با سنگ‌های تراشیده و منقش و سطح بیرونی آن را، با گچ سفید تزئین کرده‌اند. «گیرشمن» مدعی بود که امپراتور مغلوب روم، تمام عمر خود را در این کاخ گذرانده و در همان‌جا، درگذشته است.

کتیبه «اَپسای دبیر»

در سال 1315 هـ.ش، هنگامی که «گیرشمن» مشغول کاوش‌های باستانشناسی در «بیشاپور» بود، دو ستون سنگی کشف کرد که روی یکی از آنها، دو کتیبه، یکی به خط پهلوی اشکانی و دیگری به خط فارسی میانه، حجاری شده بود. او پس از بررسی کتیبه‌ها و ترجمه آنها، دریافت که این دو کتیبه، با یک مضمون، متعلق به فردی به نام «اَپسا» بوده که در زمان شاپور یکم ساسانی، مقام دبیری شاه را برعهده داشته‌است. از این رو کتیبه مذکور، به کتیبه «اَپسای دبیر» معروف و ستون‌های کشف شده، دوباره در «بیشاپور» برپا شد. نوشته‌های کتیبه، افزون بر زمان ساخت آن که 60 سال پس از تأسیس سلسله ساسانی و در سال چهلم سلطنت شاپور یکم است، سخنان متملقانه «اَپسا» خطاب به شاپور یکم را در بر می‌گیرد. ظاهراً «اَپسا»، از اهالی منطقه «حرّان» بوده است که امروزه در سوریه قرار دارد.